In aanloop naar de aanstaande openbaarmaking van het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) besteedt Oorlogsbronnen aandacht aan het onderwerp collaboratie in een reeks artikelen.
Het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging
In 2025 wordt het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR) openbaar. Dit archief is een van de belangrijkste en meest geraadpleegde archieven over de Tweede Wereldoorlog. Het CABR bevat dossiers van ruim 400.000 mensen die verdacht werden van collaboratie. Niet iedereen van hen is voor een rechter verschenen of veroordeeld.
Artikelenreeks
Hier vindt u de reeds gepubliceerde artikelen over collaboratie. Dit overzicht zal verder aangevuld worden met nieuwe artikelen.
NSB-burgemeesters in opleiding: de opmaat naar de 'Nieuwe Orde'
Vanaf 1941 worden in bezet Nederland steeds meer zittende burgemeesters vervangen door leden van de NSB. De installatie van deze NSB-burgemeesters markeert het begin van de 'Nieuwe Orde', die onder leiding van de Duitse bezetter de herstructurering en nazificering van de Nederlandse samenleving op sociaal, politiek en economisch gebied omvat. Al snel blijkt dat de NSB moeite heeft om geschikte kandidaten te vinden voor de functie van burgemeester. Op verzoek van Ernst August Schwebel, de Beauftragte van de provincie Zuid-Holland, wordt door de afdeling Bestuurszaken van de NSB een speciale cursus opgezet voor degenen die in aanmerking willen komen voor het burgemeesterschap.
Hendrik Krekel: de brieven van een foute filosoof
Voor het project Oorlog uit Eerste Hand digitaliseerde en transcribeerde het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies onder andere de brieven geschreven door collaborateurs uit haar collectie. Zo ook de uitgebreide correspondentie van Hendrik Krekel (1888-1978): filosoof, hoogleraar en ‘politiek delinquent’. In deze brieven is te lezen hoe het Krekel als collaborateur en na de oorlog in de bijzondere rechtspleging verging.
Premiejagers en collaborateurs: de Colonne Henneicke
Nederlandse Jodenjagers werken vanaf het voorjaar van 1943 mee aan het opsporen en oppakken van hun Joodse medeburgers. De opgepakte Joden worden daarna gedeporteerd naar de vernietigingskampen Auschwitz en Sobibor, de meesten zijn daar vermoord. Een van de meest beruchte Jodenjagers is de Colonne Henneicke, een groep van ruim vijftig Nederlanders onder leiding van Wim Henneicke die tegen betaling jacht maakt op Joodse onderduikers. Deze groep draagt binnen een half jaar tijd bij aan de deportatie van acht- tot negenduizend Joodse mensen.
Stien van Bilderbeek: in de schaduw van Mussert
Stien van Bilderbeek (1887 – 1979) is de secretaresse van Anton Mussert en het eerste vrouwelijke lid van de NSB. Als zijn secretaresse en vertrouweling speelt Van Bilderbeek een grote rol binnen de NSB en in Musserts privéleven – maar altijd op de achtergrond.
Kinderen van vermeende collaborateurs
In bevrijd Nederland worden ruim honderdduizend vermeende collaborateurs opgepakt: dit zijn niet alleen mannen, ook hun vrouwen en kinderen worden vaak gevangengezet. Ze zitten wegens gebrek aan voldoende gevangenissen onder slechte omstandigheden op provisorische plekken gevangen, van fabrieken en scholen tot havenloodsen en voormalig concentratiekampen.
Wie zitten er niet in het CABR?
De berechting van vermeende collaborateurs na de bevrijding is terug te vinden in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). Toch missen er ook een heleboel mensen, wie overlijdt voor berechting heeft vaak een heel kort dossier of helemaal geen dossier in het CABR. De Nijmeegse broers Raijmaekers zijn hier een goed voorbeeld van, de een komt om aan het Oostfront terwijl de ander de oorlog overleeft. Lees hier over de omgekomen Antoon Raijmaekers.
Of lees deel 2 over Gerardus Raijmaekers.
Verzetsgroep Narda verraden
Groep Narda houdt zich vanaf 1943 bezig met hulp aan (Joodse) onderduikers, pilotenhulp en overvallen op distributiekantoren. Totdat de groep geïnfiltreerd wordt door Willem l’Ecluse. Op 2 oktober 1944 worden zes verzetsmannen en twee geallieerde piloten gefusilleerd op het terrein van het voormalige Apeldoornsche Bosch.
Bezoek aan postkantoor wordt Raphael Isaac Wrazlowsky fataal
De Joodse zeefmaker Raphael Isaac Wrazlowsky gaat op 20 juli 1942 in zijn zomerpak de deur uit voor boodschappen. Bij een bezoek aan het postkantoor op de Utrechtse Neude gaat het mis. Raphael wordt aangesproken door politieman Gerard Roepers. In zijn persoonsbewijs staat een J, maar hij is vergeten de verplichte Jodenster te bevestigen op zijn zomerpak. Raphael wordt gearresteerd.
Kinderspel en militaire vooropleiding bij de Nationale Jeugdstorm
Tijdens de Duitse bezetting van Nederland worden duizenden kinderen en jongvolwassenen lid van de Nationale Jeugdstorm (NJS), de jeugdorganisatie van de Nationaal-Socialistische Beweging (NSB) in Nederland. De Luchtvaart-Jeugdstorm, Marine-Jeugdstorm, Motor-Jeugdstorm en de Bereden-Jeugdstorm afdelingen geven een inkijk in het militaristische karakter van deze jeugdorganisatie.
Groningse boer wordt NSB burgemeester
Terwijl verzetsvrouw Siet Gravendaal-Tammens in de Groninger verzet Top terecht komt maakt haar neef Petrus Fokko Tammens op een hele andere manier carrière. Hoe wordt de rijke herenboer Petrus begin 1943 de NSB-burgemeester van Groningen?
Propagandist Jan Teunissen: opportunist of overtuigd nationaalsocialist
In bioscoopfilm ‘De Propagandist’ staat NSB-filmmaker Jan Teunissen centraal, die ook wel eens ‘de Nederlandse Leni Riefenstahl’ wordt genoemd. Niet alleen is hij hoofd van de Filmdienst der NSB, ook bepaalt hij als voorzitter van de Rijksfilmkeuring wat er te zien is in de Nederlandse bioscopen tijdens de bezetting. Wie was Jan Teunissen: een opportunist of overtuigd nationaalsocialist?
Marteling en moord in Kasteel Groot Engelenburg
Twee dagen voor de bevrijding worden acht mannen gefusilleerd bij het Gelderse Kasteel Groot Engelenburg: zes verzetsmensen en twee overgelopen collaborateurs. De daders zijn SS’ers onder leiding van Andries Pieters.
Drie Nederlandse spionnen geëxecuteerd
Drie Nederlandse spionnen, Teun Paques, Warner Salomons en Henk Eggers, worden in oktober 1944 opgepakt in bevrijd Noord-Brabant. Ze moeten in opdracht van de Duitsers Britse tanks bij Oss opblazen. De Nederlandse krijgsraad te velde veroordeelt ze op 27 december 1944 ter dood. De drie spionnen worden op 3 mei 1945 geëxecuteerd op de fusilladeplaats van Kamp Vught, vlak voor de Duitse capitulatie en voor het officiële begin van de Bijzondere Rechtspleging.
Collaborateurs werken in Nieuw-Guinea
Het vrachtschip Ms. Tarakan vertrekt op 28 mei 1947 uit de haven van Amsterdam met 119 veroordeelde collaborateurs naar Nieuw-Guinea. In ruil voor vervroegde vrijlating en een maandelijkse toelage van 30 gulden werken de mannen twee jaar aan het ontmantelen van een Amerikaanse luchtmachtbasis en daarmee aan hun eigen 'heropvoeding'.