Ga naar de Joodsche Raad Cartotheek in Oorlogslevens.nl
De Joodsche Raad voor Amsterdam werd begin februari 1941 opgericht. Onder voorzitterschap van diamantair Abraham Asscher en de hoogleraar David Cohen ontwikkelde de organisatie zich tot de instantie die Joden in heel Nederland vertegenwoordigde bij de Duitse instanties. De Joodsche Raad was met haar blad Het Joodsche Weekblad lange tijd het doorgeefluik van de anti-Joodse Duitse maatregelen.
Joods zelfbestuur
De Joodsche Raad voor Amsterdam was een vorm van Joods ‘zelfbestuur’, zoals eerder Adolf Eichmann, leider van afdeling IV B4 van het Reichssicherheitshauptamt, al in Wenen, Berlijn en Praag had ingevoerd. Op 20 juni 1942 gaf Eichmann vanuit Berlijn de instructie dat vanaf juli of augustus begonnen moest worden met deportaties vanuit Nederland, België en Frankrijk.
Ten behoeve van de efficiëntie schakelde de Duitse autoriteiten de Joodsche Raad in bij de organisatie van transporten. De Raad en de Zentralstelle für jüdische Auswanderungan (vertaald: Centraal bureau voor Joodse emigratie, het orgaan van de Sicherheitspolizei dat deportaties moest uitvoeren) zijn daardoor functioneel nauw verbonden. De Sperren en Rückstellungen die de Joodsche Raad mocht afgeven, betekenden het verschil tussen leven en de aftocht naar een ongewisse locatie en lotsbestemming, een vrijwel zekere dood weten we nu.
Registratie van opgepakte joden in de Hollandsche Schouwburg, 1942-1943. Het gaat hier waarschijnlijk om Mathilda Wennek - Kattenburg en Mary Wennek.
De cartotheek die de Joodsche Raad gebruikte voor de administratie is bewaard gebleven. Het bevat vooral informatie over het verkrijgen van uitstel voor transport, registratie in Westerbork en de deportatie. Soms worden plaats en datum van overlijden genoemd, of andere aanvullende, naoorlogse referenties.
De Joodsche Raad Cartotheek na de Tweede Wereldoorlog
In de decennia na de Tweede Wereldoorlog is deze administratie door het Nederlandse Rode Kruis gebruikt voor tracing- en opsporingswerk en ook het verifiëren van claims op compensatie- en reparatieregelingen. Sporen hiervan – in de vorm van aantekeningen – zijn nog steeds terug te vinden op sommige kaartjes.
De originele kaartenbak is jarenlang beheerd door het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis, en is op dit moment ondergebracht bij het Nationaal Archief. Een adviescommissie van het Nederlandse Rode Kruis onderzoekt nog wat de beste archiefbewaarplaats is om de Joodsche Raad Cartotheek definitief onder te brengen.
Sinds 2019 heeft Arolsen Archives – dat altijd al over kopieën van de originelen beschikte - alle kaartjes online gezet. Het betreft scans van microfiches uit de jaren tachtig (zwart-wit). Deze kaartjes zijn nu gekoppeld aan de andere bronnen in Oorlogslevens.nl. De circa 165.514 namen uit de index zijn ontdubbeld en onleesbare records zijn verwijderd, en daarmee teruggebracht tot 128.951 verschillende namen. Hiervan konden op basis van de beschikbare gegevens afkomstig van de kaartjes (achternaam, voornaam en geboortedatum), in totaal 81.369 ‘matches’ worden gemaakt met informatie over dezelfde persoon uit andere datasets in Oorlogslevens.nl. Op basis hiervan kunnen we bijvoorbeeld de geboorteplaats en de plaats van overlijden reconstrueren.
Plaats van overlijden
Van 80.094 personen uit de Joodse Raad Cartotheek die ook worden genoemd in andere bronnen in Oorlogslevens.nl, gaat het om informatie over een plaats van overlijden. Van de circa 140.000 Joden in Nederland zijn er 107.000 gedeporteerd. Naar schatting overleefden 5450 van hen de kampen, circa 102.000 Joden werden omgebracht. (Bron: Griffioen/Zeller 2011).
Diagram van de overlijdensplaats van 80.094 personen die zowel in de Joodse Raad Cartotheek worden genoemd, als in andere bronnen op Oorlogslevens.nl. Het overgrote deel kwam om in Auschwitz en bijna een derde in Sobibor.
Naar schatting zijn van de circa 140.000 Joden in Nederland voor de Tweede Wereldoorlog, 107.000 gedeporteerd. Circa 5450 van hen heeft de kampen overleefd (Bron: Griffioen/Zeller 2011). Van 77.388 mensen die voorkomen in de Joodsche Raad Cartotheek, weten we via andere bronnen in Oorlogslevens.nl hun geboorteplaats. Ruim de helft van deze slachtoffers is geboren in Amsterdam, maar een deel ook in Duitsland. Onder hen bevinden zich vele vluchtelingen vanwege machtsovername van Hitler in 1933.
Grafiek van de geboorteplaats van 77.388 Joden die voorkomen in de Joodsche Raad Cartotheek, op basis van bronnen uit Oorlogslevens.nl.
Kaart van geboorteplaatsen van Joden die voorkomen in de Joodsche Raad Cartotheek.
De Joodsche Raad opgeheven
Na een laatste grote razzia op 29 september 1943 werden de laatst overgebleven leden van de Joodsche Raad getroffen. De instantie werd opgeheven en ook de voorzitters Asscher en Cohen op transport gesteld. Ferdinand Hugo aus der Fünten had als Hauptsturmführer de informele leiding over de Zentralstelle für jüdische Auswanderungan. Aus der Fünten had Cohen voor diens deportatie medegedeeld dat de ‘totale liquidatie’ was begonnen. Daarmee was de originele intentie van de Joodsche Raad om door samenwerking met de bezetter de Joden voor erger te behoeden, uitgelopen op een mislukking. Naar schatting 102.000 (Bron: Griffioen/Zeller 2011) van de circa 140.000 Joden in Nederland lieten hierbij het leven, procentueel en nominaal een veel hoger aantal dan bijvoorbeeld Frankrijk en België.
Meer informatie
- Voor een handige leeswijzer en meer achtergrondinformatie, zie Raymund Schütz, Syllabus workshop Joodsche Raadkarthotheek, versie 2, 4 september 2019.
- Archief van de Joodsche Raad van Amsterdam, Collectie NIOD.