Vanaf 29 november 2023 is de Collectie Arbeidsinzet van het Nederlandse Rode Kruis digitaal en op naam doorzoekbaar op de website van het Nationaal Archief.
De collectie is aangesloten op oorlogsbronnen.nl en voegt 280.000 nieuwe personen en hun tijdlijnen aan ons platform toe. De tijdlijnen van 80.000 personen uit deze collectie zijn al vanuit andere datasets bij oorlogsbronnen bekend. Dankzij de Collectie Arbeidsinzet zijn de tijdlijnen van deze personen nu uitgebreid, bijvoorbeeld van Johannes Petrus Cornelis Buiteman.
De Collectie Arbeidsinzet bevat informatie over honderdduizenden Nederlanders die tijdens de Tweede Wereldoorlog tewerkgesteld werden in Duitsland, beter bekend als de Arbeitseinsatz of arbeidsinzet.
“Tot voor kort was het lastig om personen in dit archief te vinden omdat het geografisch geordend is. Je moest dus vooraf al weten in welke plaats iemand verbleef, voor je documenten over die persoon kon vinden”, zegt projectleider Renée Spierings. “Nu het archief digitaal ontsloten is, krijgen nazaten eindelijk de kans om te weten komen waar hun familielid tijdens de oorlog was.”
Nederlandse tewerkgestelden bij het uitbreiden van de HASAG-fabriek, een producent van wapens en militaire uitrustingsstukken.
Oproep voor de arbeidsinzet.
Arbeitseinsatz
Vanaf mei 1943 werd de Arbeitseinsatz officieel ingevoerd. Alle mannen tussen de achttien en vijfendertig jaar werden opgeroepen om zich te melden voor tewerkstelling in nazi-Duitsland. Uiteindelijk moest uit vrijwel elk Nederlands gezin tenminste één familielid (dwang)arbeid voor de Duitse bezetter verrichten. Sommige mensen vertrokken vrijwillig naar Duitsland. Vele anderen werden daartoe gedwongen. Omdat niet genoeg mannen de oproep volgden, werd de leeftijd verruimd naar veertig jaar en er werden razzia’s gehouden. Tijdens de razzia van Rotterdam in november 1944 werden meer dan 50.000 mannen afgevoerd en bij een razzia in Den Haag ongeveer 13.000. In totaal werkten er meer dan een half miljoen Nederlanders in Duitsland en door Duitsland bezette gebieden. Zij moesten de arbeidsplaatsen van Duitsers overnemen die waren opgeroepen voor het leger. Zo’n 27.000 Nederlandse tewerkgestelden kwamen om.
Lees het uitgebreide artikel 'Tewerkgesteld in Duitsland' over de Arbeitseinsatz
In de collectie staan nu scans online die informatie kunnen bevatten over de werkgevers, (tijdelijke) verblijfplaatsen, geboortes, huwelijken, scheidingen en grafligging. Vanwege privacywetgeving is het alleen mogelijk om informatie te vinden over mensen die overleden zijn. Ook medische dossiers staan niet online. Deze zijn in te zien in de studiezaal van het Nationaal Archief.
Razzia van Rotterdam
Na de oorlog was het Rode Kruis verantwoordelijk om Nederlanders in de Amerikaanse, Britse, Franse en Russische bezettingszones op te sporen. Het Rode Kruis vroeg daarom bij verschillende instellingen de administratie op: bij gemeentelijke overheden, gevangenissen, ziekenhuizen, begraafplaatsen en werkgevers. Maar slechts weinig van deze archieven zijn bewaard gebleven. Het Nationaal Archief beheert de grootste bewaarde collectie over de arbeidsinzet van Nederlanders in Duitsland.
Het Nationaal Archief heeft dankzij het project ook nieuwe inzichten gekregen. Niet alleen gegevens over tewerkgestelde mannen zijn in de collectie te vinden, maar ook van vrouwen en kinderen.
“Gedurende het project bleek echter dat er in de collectie ook gegevens zitten over mannen, vrouwen en kinderen die niet tewerkgesteld waren, maar zich om andere redenen tijdens of vlak na de oorlog in Duitsland bevonden”, vertelt Spierings.
Station Westervoort. Jonge mannen trekken naar Duitsland.
Samenwerking
Vele honderden vrijwilligers leverden een belangrijke bijdrage aan dit project door het ontsluiten van de collectie. In anderhalf jaar tijd hebben zij 1,2 miljoen namen van de documenten ingevoerd en gecorrigeerd. Na het aan elkaar koppelen van overeenkomstige persoonsvermeldingen bleek de collectie informatie te bevatten over meer dan 400.000 unieke personen.
Het project Arbeidsinzet is een samenwerking tussen het Nationaal Archief en WO2NET (voorheen Netwerk Oorlogsbronnen). De financiering werd mede mogelijk gemaakt door het Mondriaanfonds in het kader van de herdenking en viering van 75 jaar vrijheid. De vrijwilligers die dit project mogelijk maakten werkten mee via platform hetvolk.org. Het CBG | Centrum voor familiegeschiedenis heeft de gegevens uit de Collectie Arbeidsinzet naast het Nationaal Register van Overledenen gelegd. Hierdoor werd het mogelijk om de privacy van mensen die nog in leven zijn te waarborgen en hen online niet vindbaar te maken.
Vader keert terug naar den Haag na de arbeidsinzet.